Hypothermie

Onderkoeling oftewel Hypothermie. Met het strenge winterweer van de laatste tijd en alle instortende sporthallen (als er 1 plek is waar je niet moet wezen tijdens heftige sneeuwval, is het wel een sporthal....) is dit wel een veel voorkomend woord, maar wat is het eigenlijk?

Hypothermie
Onderkoeling (ook wel hypothermie) is een toestand waarbij de centrale lichaamstemperatuur (de hoogste temperatuur midden in de romp) van het slachtoffer zover is gedaald dat de normale stofwisseling in gevaar komt. De lichaamstemperatuur varieert bij normale gezonde mensen tussen ongeveer 37,5 (soms hoger bij inspanning) tot 35,5 graden C, of nog wel eens wat lager, vroeg in de morgen tijdens de slaap. Onderkoeling begint als de lichaamstemperatuur zakt tot onder de 35 graden Celsius. Als de lichaamstemperatuur onder de 32°C zakt, wordt de situatie kritiek en kan uiteindelijk dodelijk verlopen. Lichaamstemperaturen onder de 27°C zijn zonder medisch ingrijpen bijna altijd dodelijk, hoewel er gevallen bekend zijn waarbij een lichaamstemperatuur van 14°C werd overleefd.
Door onderkoeling is het soms mogelijk om verdrinking in zeer koud water te overleven. Het slachtoffer verliest het bewustzijn en de hartslag (bloedsomloop) stopt. Het slachtoffer lijkt klinisch dood. Door de kou van het water raken de hersenen echter nog niet zo snel irreversibel beschadigd als bij normale temperatuur, vooral bij kleine kinderen die door hun relatief grote lichaamsoppervlak veel sneller afkoelen dan volwassenen. Alle andere organen kunnen een langere periode van circulatiestilstand allemaal beter overleven dan de hersenen. In sommige gevallen is het nog mogelijk gebleken dergelijke slachtoffers te reanimeren. Daarom wordt er bij levenloze en tevens onderkoelde slachtoffers wel eens gezegd "Iemand is pas dood als hij warm is en (nog steeds) dood".
Er zijn ruwweg twee soorten onderkoeling te onderscheiden, acute en chronische. Acute onderkoeling is het gevaarlijkste; de lichaamstemperatuur zakt snel, vaak binnen seconden of minuten als een slachtoffer door het ijs (van een bevroren meer) zakt. Chronische onderkoeling vindt plaats als het lichaam over langere tijd onderkoeld raakt. Iemand die te water raakt in ijskoud water zal in het algemeen binnen enkele minuten te koud zijn om zelf nog actief te kunnen zwemmen. Ook iemand die zelfs in Nederlands binnenwater bij niet-zomerse temperaturen te water raakt (zeilers, surfers!) kan snel zover afkoelen dat zwemmen onmogelijk wordt.


Diagnose

In de praktijk is onderkoeling het makkelijkst vast te stellen aan de hand van de situatie waarin het slachtoffer verkeert: bij iemand die in koud water heeft gelegen, door het ijs is gezakt, in een sneeuwstorm is verdwaald of in de koude regen en wind heeft verkeerd, vooral bij harde wind, koud weer of in de bergen, zal men op de mogelijkheid bedacht zijn.
Bij overigens gezonde mensen binnenshuis komt onderkoeling vrijwel niet voor, behalve bij zeer jonge en/of te vroeg geboren baby's (meestal minder dan 10 dagen oud). Ook bij zieke bejaarden in slechte toestand komt het wel eens voor dat zij geen koorts meer kunnen maken en meer chronisch onderkoeld raken. Huisartsen worden nog wel eens gebeld door ongeruste moeders die bij hun kinderen zelf een temperatuur hebben gemeten van 33 of 34 graden of nog lager. Als het kind verder niet ziek is en het geen zeer jonge baby betreft berust dit vrijwel altijd op een meetfout.
Als iemand continu een opvallend lage lichaamstemperatuur heeft zonder daarbij duidelijk ziek te zijn moet worden gedacht aan een te traag werkende schildklier als mogelijke oorzaak.

Symptomen

Een lage lichaamstemperatuur. Dit is het enige zekere en betrouwbare symptoom. In het ideale geval gemeten met een in de slokdarm gelegen temperatuursonde; die zal men echter buiten gespecialiseerde medische klinieken niet veel vinden. Rectaal of met een speciale oorthermometer in het oor gemeten temperaturen zijn dan de tweede keus. Metingen onder de oksel zijn, zeker bij dit probleem, volstrekt onbetrouwbaar, metingen onder de tong zijn bijna even onbetrouwbaar. Ook met een oorthermometer kan men soms onterecht veel te lage waarden meten, bijvoorbeeld bij een onjuiste meettechniek of veel oorsmeer.
rillen - alleen in het begin. Bij ernstige onderkoeling (meer dan een paar graden) rilt het slachtoffer niet meer.
droge huid - niet bij onderkoelde slachtoffers die uit het water zijn gehaald, uiteraard.
sloomheid en sufheid
een trage hartslag en een langzame ademhaling
slaperigheid - soms aangezien voor dronkenschap - kan zich ontwikkelen tot een coma.



onderkoeling en bevriezing

Naast onderkoeling kan er ook sprake zijn van bevriezing, waarbij ledematen zo koud zijn geworden dat er ijsvorming in de cellen is opgetreden. Dit is een ander probleem met zijn eigen specifieke oorzaken en behandeling.

Behandeling

Door de lichaamstemperatuur van het slachtoffer te laten stijgen.
Niet doen:
Niet wrijven of masseren, en zeker niet met sneeuw.
Geen alcohol geven (alcohol veroorzaakt een vaatverwijding in de huid en in de ledematen en leidt tot een warmer aanvoelende huid maar een lagere kerntemperatuur.)
Wel doen:
Medische hulp inschakelen (Alarmnummer 112)
Het slachtoffer naar binnen brengen, uit weer en wind, afdrogen en verdere afkoeling voorkomen door dekens en/of jassen en wat er verder bij de hand is.
Lichaamswarmte delen met het slachtoffer. (Gebruik bijvoorbeeld een slaapzak. Het is echter niet zinvol twee onderkoelde mensen samen in een slaapzak te stoppen).
Het slachtoffer warme dranken geven indien bij bewustzijn. Rillen kost veel energie die moet worden aangevuld. Energierijke suikerhoudende dranken of voeding geven als het slachtoffer die tot zich kan nemen. Een bewusteloze nooit drinken geven of voedsel in de mond proberen te stoppen.
Het slachtoffer in de gaten houden en indien nodig reanimatie toepassen.
Een snelle manier, zelfs de snelste, om iemand op te warmen is hem of haar in een bad met lauwwarm water te leggen - normale lichaamstemperatuur of iets daarboven. Dit kan echter bij ernstige onderkoeling wel eens door perifere vaatverwijding tot shock leiden. Als het slachtoffer stabiel is en medische hulp snel bereikbaar is dit niet de behandeling van eerste keus voor de EHBO-er. Is geen medische hulp te verwachten dan ligt dit anders. Bij mensen die nog rillen en mensen die nog goed aanspreekbaar zijn is dit wel een goede keus. Indien mogelijk de romp eerst opwarmen en de ledematen nog niet.
In het ziekenhuis wordt het slachtoffer wel eens opgewarmd door peritoneale lavage met warme vloeistof, die dan dus in de vrije buikholte wordt gebracht en steeds ververst. Men zal het slachtoffer bijvoorkeur warme bevochtigde lucht laten ademen (warme droge lucht heeft hiervoor geen zin, de verdamping in de luchtwegen koelt het slachtoffer weer af). Ook een opwarmmatras onder de romp waardoor warm water circuleert is een in het ziekenhuis veel gebruikte methode. Deze methode heeft boven het warme bad niet alleen het voordeel dat het praktischer is, maar ook dat de romp selectief wordt opgewarmd, zodat het lichaam de bloedvaten naar de ledematen zelf kan gaan openzetten op het moment dat het daar aan toe is, met minder gevaar voor shock dan bij plaatsing in een warm bad met niet alleen de romp maar ook met de armen en benen.
Onderkoeling zorgt er o.a. voor dat het hart zeer "prikkelbaar" wordt. De onderkoeling kan fibrillatie (onsamenhangend kloppen) van het hart tot gevolg hebben, waardoor het bloed niet (genoeg) rondgepompt wordt. Dit is door een EHBO-er niet te beïnvloeden anders dan door de kans erop te verkleinen door het slachtoffer op te warmen. Als het optreedt is defibrillatie nodig. Er wordt beweerd dat de kans op fibrillatie kleiner is als sterk onderkoelde mensen voorzichtig worden gehanteerd.

onderkoeling in de geneeskunde

Soms wordt in de geneeskunde het lichaam expres onderkoeld voor een medische ingreep om de stofwisseling te vertragen als de ingreep een korte circulatiestilstand onvermijdelijk maakt (ingrepen aan het hart of aan de bloedvaten van de hersenen). De chirurg heeft dan iets meer tijd. Door de ontwikkeling van de hart-longmachine is dit tegenwoordig een grote zeldzaamheid geworden. Bij hersenletsel wordt tegenwoordig ook geëxperimenteerd met koeling van het hoofd om de zuurstofbehoefte van de hersenen na het ongeval te beperken waardoor de schade naderhand wellicht minder zou zijn.

Preventie

Onderkoeling kan in koude omgevingen mede voorkomen worden door het hoofd af te dekken (met een muts/pet) omdat (bij geklede personen) relatief veel warmte via het hoofd verloren gaat. Het spreekt voor zich dat je je kleding moet aanpassen op de omstandigheden. Vochtopnemende kleding is een risicofactor, omdat hier zweet in trekt, wat daarna afkoelt, of natuurlijk koud water opneemt in het geval het slachtoffer te water raakt. Het is echter wel beter gekleed in koud water te liggen dan naakt - isolerende kleren isoleren ook onder water enigszins, al maken ze zwemmen lastiger. Vochtafstotende of sneldrogende kleding is op het land het beste. Meer lagen dunne kleding is beter dan 1 dikke trui. Voor watersporters is een zwemvest altijd aan te raden - wie te koud is kan niet meer zwemmen, ongeacht het aantal behaalde zwemdiploma's.